اخلاق پژوهش

مقدمه

در گذشته، اخلاق را جمع خُلق و علم اخلاق را آموزگار خوی­‌های نیکو می­دانستند. در نگرش نوین، مفهوم خُلق و خوی، به الگوی رفتاری تعبیر می­گردد. به­‌عبارت دیگر، اخلاق را الگوی خاصی از رفتار ارتباطی درون­‌شخصی و برون­‌شخصی می­دانند. بر اساس این مفهوم، اخلاق تابع ارتباط X با Y با الگوی رفتاری Z است. در این تعریف، Y اعم از انسان و غیر انسان و Z، الگوی مبتنی بر رعایت همه­‌ی حقوق Y است. بنابراین، اخلاق مسؤولیت‌­پذیری فرد در رفتار ارتباطی است که به رعایت حقوق دیگران معطوف است و بر حسبِ مصداق X و Y تنوع می­یابد. اخلاق به منزله یک دانش، محتاج پژوهش و پژوهش، به­عنوان فعالیت آگاهانه و مؤثر بر سرنوشت بشر، نیازمند علم اخلاق است. اخلاق، عمیق­‌ترین نفوذ و اثر را در حوزه­‌ی بروز اندیشه و رفتار آدمی دارد. اخلاق شامل معیارهایی می­شود که به وسیله­‌ی آن­ها می­توان در مورد درستی یا نادرستی اعمال انسان قضاوت کرد. پژوهش، رفتاری است که پژوهشگر برای شفاف کردن مسأله­‌ی مبهم برمی­دارد تا پاسخ دقیق و منطقی برای حل آن پیدا کند. به­‌عبارت دیگر، پژوهش فرایندی برنامه ریزی شده، هوشیارانه، نظام مند (systematic) و قابل اعتماد برای یافتن حقایق یا فهم عمیق مسایل است. پژوهش‌­های دانشگاهی فرایندی است که اغلب به تولید دانش و فن­آوری می‌­انجامند و نقش حیاتی در تغییر سرنوشت جوامع بشری دارند. اخلاق پژوهش، شاخه‌ی از اخلاق حرفه­‌ی است و به اصول اخلاقی­‌ی که پژوهش را از آغاز تا پایان کار هدایت می­کنند، می­پردازد. گرچه تاکنون بیش­ترین توجه به اخلاق پژوهش در حوزه علوم طبی بوده­‌است، به نظر می­رسد اخلاق پژوهش نه­‌تنها در حوزه علوم طبی که در حوزه‌­های مختلف علوم، به این دلیل که یافته‌­ها و نتایج آن­ها به­‌گونه­‌ی، هم به فرد و هم به محیط فراتر از جامعه علمی مربوط می­شود و با ابعاد مختلف زندگی بشر در ارتباط است، به­‌همان اندازه اهمیت دارد. پژوهشگران در عرضه­‌ی یافته‌­های علمی معتبر، توسعه­‌ی دانش و بهبود سرنوشت جامعه مسئوولیت سنگینی برعهده دارند. گرچه رفتار اخلاقی در پژوهش، در نگاه نخست، به خود فرد، وجدان و باورهایش مربوط می­شود اما، تدوین اخلاق پژوهش، آموزش و ترویج آن در میان پژوهشگران و جامعه‌­ی دانشگاهی می­تواند اولا، زمینه را برای رعایت و توسعه­‌ی موازین اخلاق در عرصه‌­ی پژوهش فراهم نماید. ثانیا، پایبندی به اصول و رفتارهای اخلاقی در انجام و انتشار پژوهش، موجب تسهیل در روند تولید علم و اعتبار یافته‌­های پژوهشی گردد. موازین اخلاقی، انعکاسی از تعهد و پایبندی بالاترین سطوح مدیریتی دانشگاه خاتم‌­النبیین^(ص) به رعایت اخلاق در فرایند پژوهش و انتشار دستاوردهای پژوهشی است. در نگارش منشور اخلاقی دانشگاه از راهکارهای اصول و موازین اخلاق پژوهش،[1]COPE  (کمیته اخلاق در انتشار پژوهش)^[2]،  ICMJE (کمیته بین‌­المللی سردبیران مجلات علوم طبی)^[3] و WAME (انجمن جهانی سردبیران علوم طبی)^[4] استفاده شده است. مطابق بیانیه هلسینکی و دیگر بیانیه‌­های شناخته‌­شده، تأیید اخلاقی جزء اصلی تمامی پژوهش­‌هایی است که بر روی انسان­ها، دوسیه­‌ها­ی بیماران، بافت­‌ انسانی بی­‌نام یا حیوانات زنده انجام می­گیرد. چنین تأییدی باید توسط کمیته‌­های اخلاقی متناسب با موضوع انجام گیرد. کمیته­‌ی اخلاق دانشگاه خاتم­‌النبیین^(ص) مرجع اصلی این فعالیت­‌ها در این دانشگاه می­باشد. در تمامی پژوهش­‌ها، بویژه پژوهش­‌هایی که بر روی انسان‌­ها، دوسیه­‌ها­ی بیماران، بافت­انسان یا حیوانات زنده انجام می­گیرد، تأییدیه کمیته‌­ی اخلاق دانشگاه باید در متن مقاله ذکر شود. جزئیات رضایت بیماران و سایر مسایل مرتبط نیز باید به روشنی در پروپوزال پژوهشی و به­‌صورت خلاصه در نتایج مطالعه توضیح داده شود.

منشور اخلاق پژوهش

با اعتقاد به این که خداوند متعال همواره ناظر بر کلیه­‌ی اعمال ماست و به‌­منظور پاس­داشت مقام بلند دانش، انجام شایسته­ی پژوهش، اهمیت جایگاه دانشگاه در اعتلای فرهنگ و تمدن بشری، ما دانشجویان و اعضای هیأت علمی دانشگاه خاتم­النبیین^(ص) متعهد می­گردیم در انجام هر نوع فعالیت­ پژوهشی اصول زیر را مد نظر قرار داده و به آن­ها پایبند باشیم:

1. اصل حقیقت جویی: تمام تلاش خود را برای کشف فقط حقیقت به کار خواهیم بست و از هر گونه جعل و تحریف در فعالیت­های علمی پرهیز می­کنیم.
2. اصل رعایت حقوق: ملتزم به رعایت کامل حقوق پژوهشگران و پژوهیدگان (انسان، حیوان، گیاه و اشیاء)، سازمان­ها و سایر صاحبان حقوق بوده و در حفظ آن­ها می­کوشیم.
3. اصل مالکیت مادی و معنوی: به مالکیت مادی، معنوی آثار پژوهشی ارج می­نهیم، برای انجام پژوهشی اصیل احتمام ورزیده و از سرقت علمی و ارجاع نامناسب اجتناب می­کنیم.
4. اصل منافع ملی: در همه­ی فعالیت­های پژوهشی به منافع ملی توجه کرده و برای تحقق آن می­کوشیم.
5. اصل رعایت انصاف و امانت: از هر گونه جانب داری غیر علمی اجتناب نموده و به حفاظت از اموال، تجهیزات و منابع در اختیار، تعهد می­کنیم.
6. اصل رازداری: به صیانت از اسرار و اطلاعات محرمانه افراد، سازمان ها و کشور و کلیه­‌ی افراد و نهادهای مرتبط با تحقیق، تعهد می­کنیم.
7. اصل احترام: به رعایت حریم­‌ها و حرمت­‌ها در انجام تحقیقات و رعایت جانب نقد و خودداری از هر گونه حرمت شکنی تعهد می­نمایم.
8. اصل ترویج: به اشاعه‌­ی دانش و نتایج آن به همکاران علمی و دانشجویان به غیر از مواردی که منع قانونی دارد، تعهد می­کنیم.
9. اصل برائت: از هرگونه رفتار غیر حرفه­‌ای و اعلام موضع نسبت به کسانی که حوزه علم و پژوهش را به شائبه‌­های غیر علمی می­‌آلایند، برائت می­جوییم.

[1] کمیته اخلاق، وزارت علوم ایران، 1390

[2] Committee on Publication Ethics

[3] International Committee of Medical Journal Editors

[4] World Association of Medical Editors