اخلاق پژوهش
مقدمه
در گذشته، اخلاق را جمع خُلق و علم اخلاق را آموزگار خوی‌های نیکو میدانستند. در نگرش نوین، مفهوم خُلق و خوی، به الگوی رفتاری تعبیر میگردد. به‌عبارت دیگر، اخلاق را الگوی خاصی از رفتار ارتباطی درون‌شخصی و برون‌شخصی میدانند. بر اساس این مفهوم، اخلاق تابع ارتباط X با Y با الگوی رفتاری Z است. در این تعریف، Y اعم از انسان و غیر انسان و Z، الگوی مبتنی بر رعایت همهی حقوق Y است. بنابراین، اخلاق مسؤولیت‌پذیری فرد در رفتار ارتباطی است که به رعایت حقوق دیگران معطوف است و بر حسبِ مصداق X و Y تنوع مییابد. اخلاق به منزله یک دانش، محتاج پژوهش و پژوهش، بهعنوان فعالیت آگاهانه و مؤثر بر سرنوشت بشر، نیازمند علم اخلاق است. اخلاق، عمیق‌ترین نفوذ و اثر را در حوزه‌ی بروز اندیشه و رفتار آدمی دارد. اخلاق شامل معیارهایی میشود که به وسیله‌ی آنها میتوان در مورد درستی یا نادرستی اعمال انسان قضاوت کرد. پژوهش، رفتاری است که پژوهشگر برای شفاف کردن مسأله‌ی مبهم برمیدارد تا پاسخ دقیق و منطقی برای حل آن پیدا کند. به‌عبارت دیگر، پژوهش فرایندی برنامه ریزی شده، هوشیارانه، نظام مند (systematic) و قابل اعتماد برای یافتن حقایق یا فهم عمیق مسایل است. پژوهش‌های دانشگاهی فرایندی است که اغلب به تولید دانش و فنآوری می‌انجامند و نقش حیاتی در تغییر سرنوشت جوامع بشری دارند. اخلاق پژوهش، شاخه‌ی از اخلاق حرفه‌ی است و به اصول اخلاقی‌ی که پژوهش را از آغاز تا پایان کار هدایت میکنند، میپردازد. گرچه تاکنون بیشترین توجه به اخلاق پژوهش در حوزه علوم طبی بوده‌است، به نظر میرسد اخلاق پژوهش نه‌تنها در حوزه علوم طبی که در حوزه‌های مختلف علوم، به این دلیل که یافته‌ها و نتایج آنها به‌گونه‌ی، هم به فرد و هم به محیط فراتر از جامعه علمی مربوط میشود و با ابعاد مختلف زندگی بشر در ارتباط است، به‌همان اندازه اهمیت دارد. پژوهشگران در عرضه‌ی یافته‌های علمی معتبر، توسعه‌ی دانش و بهبود سرنوشت جامعه مسئوولیت سنگینی برعهده دارند. گرچه رفتار اخلاقی در پژوهش، در نگاه نخست، به خود فرد، وجدان و باورهایش مربوط میشود اما، تدوین اخلاق پژوهش، آموزش و ترویج آن در میان پژوهشگران و جامعه‌ی دانشگاهی میتواند اولا، زمینه را برای رعایت و توسعه‌ی موازین اخلاق در عرصه‌ی پژوهش فراهم نماید. ثانیا، پایبندی به اصول و رفتارهای اخلاقی در انجام و انتشار پژوهش، موجب تسهیل در روند تولید علم و اعتبار یافته‌های پژوهشی گردد. موازین اخلاقی، انعکاسی از تعهد و پایبندی بالاترین سطوح مدیریتی دانشگاه خاتمالنبیین(ص) به رعایت اخلاق در فرایند پژوهش و انتشار دستاوردهای پژوهشی است. در نگارش منشور اخلاقی دانشگاه از راهکارهای اصول و موازین اخلاق پژوهش،[1]COPE (کمیته اخلاق در انتشار پژوهش)[2]، ICMJE (کمیته بین‌المللی سردبیران مجلات علوم طبی)[3] و WAME (انجمن جهانی سردبیران علوم طبی)[4] استفاده شده است. مطابق بیانیه هلسینکی و دیگر بیانیه‌های شناخته‌شده، تأیید اخلاقی جزء اصلی تمامی پژوهش‌هایی است که بر روی انسانها، دوسیه‌های بیماران، بافت انسانی بی‌نام یا حیوانات زنده انجام میگیرد. چنین تأییدی باید توسط کمیته‌های اخلاقی متناسب با موضوع انجام گیرد. کمیته‌ی اخلاق دانشگاه خاتمالنبیین(ص) مرجع اصلی این فعالیت‌ها در این دانشگاه میباشد. در تمامی پژوهش‌ها، بویژه پژوهش‌هایی که بر روی انسانها، دوسیه‌های بیماران، بافتانسان یا حیوانات زنده انجام میگیرد، تأییدیه کمیته‌ی اخلاق دانشگاه باید در متن مقاله ذکر شود. جزئیات رضایت بیماران و سایر مسایل مرتبط نیز باید به روشنی در پروپوزال پژوهشی و به‌صورت خلاصه در نتایج مطالعه توضیح داده شود.
منشور اخلاق پژوهش
با اعتقاد به این که خداوند متعال همواره ناظر بر کلیه‌ی اعمال ماست و به‌منظور پاسداشت مقام بلند دانش، انجام شایستهی پژوهش، اهمیت جایگاه دانشگاه در اعتلای فرهنگ و تمدن بشری، ما دانشجویان و اعضای هیأت علمی دانشگاه خاتمالنبیین(ص) متعهد میگردیم در انجام هر نوع فعالیت پژوهشی اصول زیر را مد نظر قرار داده و به آنها پایبند باشیم:
- اصل حقیقت جویی: تمام تلاش خود را برای کشف فقط حقیقت به کار خواهیم بست و از هر گونه جعل و تحریف در فعالیتهای علمی پرهیز میکنیم.
- اصل رعایت حقوق: ملتزم به رعایت کامل حقوق پژوهشگران و پژوهیدگان (انسان، حیوان، گیاه و اشیاء)، سازمانها و سایر صاحبان حقوق بوده و در حفظ آنها میکوشیم.
- اصل مالکیت مادی و معنوی: به مالکیت مادی، معنوی آثار پژوهشی ارج مینهیم، برای انجام پژوهشی اصیل احتمام ورزیده و از سرقت علمی و ارجاع نامناسب اجتناب میکنیم.
- اصل منافع ملی: در همهی فعالیتهای پژوهشی به منافع ملی توجه کرده و برای تحقق آن میکوشیم.
- اصل رعایت انصاف و امانت: از هر گونه جانب داری غیر علمی اجتناب نموده و به حفاظت از اموال، تجهیزات و منابع در اختیار، تعهد میکنیم.
- اصل رازداری: به صیانت از اسرار و اطلاعات محرمانه افراد، سازمان ها و کشور و کلیه‌ی افراد و نهادهای مرتبط با تحقیق، تعهد میکنیم.
- اصل احترام: به رعایت حریم‌ها و حرمت‌ها در انجام تحقیقات و رعایت جانب نقد و خودداری از هر گونه حرمت شکنی تعهد مینمایم.
- اصل ترویج: به اشاعه‌ی دانش و نتایج آن به همکاران علمی و دانشجویان به غیر از مواردی که منع قانونی دارد، تعهد میکنیم.
- اصل برائت: از هرگونه رفتار غیر حرفه‌ای و اعلام موضع نسبت به کسانی که حوزه علم و پژوهش را به شائبه‌های غیر علمی می‌آلایند، برائت میجوییم.
[1] کمیته اخلاق، وزارت علوم ایران، 1390
[2] Committee on Publication Ethics
[3] International Committee of Medical Journal Editors
[4] World Association of Medical Editors