اخلاق پژوهش
مقدمه
در گذشته، اخلاق را جمع خُلق و علم اخلاق را آموزگار خوی‌های نیکو میدانستند. در نگرش نوین، مفهوم خُلق و خوی، به الگوی رفتاری تعبیر میگردد. به‌عبارت دیگر، اخلاق را الگوی خاصی از رفتار ارتباطی درون‌شخصی و برون‌شخصی میدانند. بر اساس این مفهوم، اخلاق تابع ارتباط X با Y با الگوی رفتاری Z است. در این تعریف، Y اعم از انسان و غیر انسان و Z، الگوی مبتنی بر رعایت همهی حقوق Y است. بنابراین، اخلاق مسؤولیت‌پذیری فرد در رفتار ارتباطی است که به رعایت حقوق دیگران معطوف است و بر حسبِ مصداق X و Y تنوع مییابد. اخلاق به منزله یک دانش، محتاج پژوهش و پژوهش، بهعنوان فعالیت آگاهانه و مؤثر بر سرنوشت بشر، نیازمند علم اخلاق است. اخلاق، عميق‌ترين نفوذ و اثر را در حوزه‌ی بروز اندیشه و رفتار آدمي دارد. اخلاق شامل معيارهايي ميشود كه به وسيله‌ی آنها ميتوان در مورد درستي يا نادرستي اعمال انسان قضاوت كرد. پژوهش، رفتاري است كه پژوهشگر براي شفاف كردن مسأله‌ي مبهم برميدارد تا پاسخ دقيق و منطقي براي حل آن پيدا كند. به‌عبارت دیگر، پژوهش فرايندي برنامه ريزي شده، هوشيارانه، نظام مند (systematic) و قابل اعتماد براي يافتن حقايق يا فهم عميق مسايل است. پژوهش‌های دانشگاهی فرایندی است که اغلب به تولید دانش و فنآوری می‌انجامند و نقش حیاتی در تغییر سرنوشت جوامع بشری دارند. اخلاق پژوهش، شاخه‌ي از اخلاق حرفه‌ي است و به اصول اخلاقي‌ي كه پژوهش را از آغاز تا پايان كار هدايت ميكنند، ميپردازد. گرچه تاکنون بيشترين توجه به اخلاق پژوهش در حوزه علوم طبی بوده‌است، به نظر ميرسد اخلاق پژوهش نه‌تنها در حوزه علوم طبی که در حوزه‌های مختلف علوم، به اين دليل كه يافته‌ها و نتايج آنها به‌گونه‌ی، هم به فرد و هم به محيط فراتر از جامعه علمي مربوط ميشود و با ابعاد مختلف زندگي بشر در ارتباط است، به‌همان اندازه اهميت دارد. پژوهشگران در عرضه‌ی یافته‌های علمی معتبر، توسعه‌ی دانش و بهبود سرنوشت جامعه مسئوولیت سنگینی برعهده دارند. گرچه رفتار اخلاقی در پژوهش، در نگاه نخست، به خود فرد، وجدان و باورهایش مربوط میشود اما، تدوین اخلاق پژوهش، آموزش و ترویج آن در میان پژوهشگران و جامعه‌ی دانشگاهی میتواند اولا، زمینه را برای رعایت و توسعه‌ی موازین اخلاق در عرصه‌ی پژوهش فراهم نماید. ثانیا، پایبندی به اصول و رفتارهای اخلاقی در انجام و انتشار پژوهش، موجب تسهیل در روند تولید علم و اعتبار یافته‌های پژوهشی گردد. موازین اخلاقی، انعکاسی از تعهد و پایبندی بالاترين سطوح مديريتي دانشگاه خاتمالنبیین(ص) به رعايت اخلاق در فرايند پژوهش و انتشار دستاوردهای پژوهشی است. در نگارش منشور اخلاقی دانشگاه از راهكارهای اصول و موازین اخلاق پژوهش،[1]COPE (كميته اخلاق در انتشار پژوهش)[2]، ICMJE (كميته بين‌المللي سردبيران مجلات علوم طبی)[3] و WAME (انجمن جهاني سردبيران علوم طبي)[4] استفاده شده است. مطابق بيانيه هلسينكي و ديگر بيانيه‌هاي شناخته‌شده، تأیيد اخلاقي جزء اصلي تمامي پژوهش‌هايي است كه بر روي انسانها، دوسیه‌های بیماران، بافت انساني بي‌نام يا حيوانات زنده انجام ميگيرد. چنين تأیيدي بايد توسط كميته‌هاي اخلاقي متناسب با موضوع انجام گيرد. كميته‌ی اخلاق دانشگاه خاتمالنبیین(ص) مرجع اصلي اين فعاليت‌ها در این دانشگاه میباشد. در تمامی پژوهش‌ها، بویژه پژوهش‌هايي كه بر روي انسانها، دوسیه‌های بیماران، بافتانسان يا حيوانات زنده انجام ميگيرد، تأیيديه كميته‌ی اخلاق دانشگاه بايد در متن مقاله ذكر شود. جزئيات رضايت بيماران و ساير مسایل مرتبط نيز بايد به روشني در پروپوزال پژوهشي و به‌صورت خلاصه در نتايج مطالعه توضيح داده شود.
منشور اخلاق پژوهش
با اعتقاد به این که خداوند متعال همواره ناظر بر کلیه‌ی اعمال ماست و به‌منظور پاسداشت مقام بلند دانش، انجام شایستهی پژوهش، اهمیت جایگاه دانشگاه در اعتلای فرهنگ و تمدن بشری، ما دانشجویان و اعضای هیأت علمی دانشگاه خاتمالنبیین(ص) متعهد میگردیم در انجام هر نوع فعالیت پژوهشی اصول زیر را مد نظر قرار داده و به آنها پایبند باشیم:
- اصل حقیقت جویی: تمام تلاش خود را برای کشف فقط حقیقت به کار خواهیم بست و از هر گونه جعل و تحریف در فعالیتهای علمی پرهیز میکنیم.
- اصل رعایت حقوق: ملتزم به رعایت کامل حقوق پژوهشگران و پژوهیدگان (انسان، حیوان، گیاه و اشیاء)، سازمانها و سایر صاحبان حقوق بوده و در حفظ آنها میکوشیم.
- اصل مالکیت مادی و معنوی: به مالکیت مادی، معنوی آثار پژوهشی ارج مینهیم، برای انجام پژوهشی اصیل احتمام ورزیده و از سرقت علمی و ارجاع نامناسب اجتناب میکنیم.
- اصل منافع ملی: در همهی فعالیتهای پژوهشی به منافع ملی توجه کرده و برای تحقق آن میکوشیم.
- اصل رعایت انصاف و امانت: از هر گونه جانب داری غیر علمی اجتناب نموده و به حفاظت از اموال، تجهیزات و منابع در اختیار، تعهد میکنیم.
- اصل رازداری: به صیانت از اسرار و اطلاعات محرمانه افراد، سازمان ها و کشور و کلیه‌ی افراد و نهادهای مرتبط با تحقیق، تعهد میکنیم.
- اصل احترام: به رعایت حریم‌ها و حرمت‌ها در انجام تحقیقات و رعایت جانب نقد و خودداری از هر گونه حرمت شکنی تعهد مینمایم.
- اصل ترویج: به اشاعه‌ی دانش و نتایج آن به همکاران علمی و دانشجویان به غیر از مواردی که منع قانونی دارد، تعهد میکنیم.
- اصل برائت: از هرگونه رفتار غیر حرفه‌ای و اعلام موضع نسبت به کسانی که حوزه علم و پژوهش را به شائبه‌های غیر علمی می‌آلایند، برائت میجوییم.
[1] کمیته اخلاق، وزارت علوم ایران، 1390
[2] Committee on Publication Ethics
[3] International Committee of Medical Journal Editors
[4] World Association of Medical Editors